از سر راه قطار بروید کنار!

این مطلب در روزنامه اعتماد منتشر شده است:

1.تقریبا از سال 1970، ارزیابی تأثیرات اجتماعی (social impact assessment) پروژه ها، در کشورهای توسعه یافته مورد توجه قرار گرفت. مسأله آن بود که برخی از پروژه ها به بهره برداری می رسید ولی جامعه میزبان از آنها استقبالی نمی کرد، در برخی از پروژه ها، جامعه میزبان در عملکرد عادی آن اختلال ایجاد می کرد و یا از مشارکت در نگهداری آن پرهیز می نمود، در برخی از پروژه ها، جامعه میزبان -بر خلاف تصور سازندگان- به جای قدردانی از آنان، نسبت به ساخت پروژه اعتراضات گسترده ای از خود نشان می داد  و در نهایت اینکه اساسا پذیرش اجتماعی پروژه ها با مشکل مواجه می گشت.

از دلایل این واکنش ها، ندیدن نیازهای اجتماعات محلی اطراف پروژه ها و در واقع « تحمیل پروژه» به آنان بود. نکته آن بود که هر چند برای پروژه ها، گهگاه ارزیابی زیست محیطی انجام و صدمات یا نفع پروژه ها به محیط زیست رصد می شد، ولی بررسی اجتماعات انسانی و نیازهای آنها، فصلی مختصر از این ارزیابی ها را به خود اختصاص می داد. با توجه به تعیین کنندگی واکنش اجتماعات محلی، به تدریج ارزیابی آثار اجتماعی جای مستقلی در پروژه های عمرانی و شهری یافت، به طوری که امروزه در بیشتر کشورهای توسعه یافته اعتبارات مستقلی برای ارزیابی آثار اجتماعی مبذول می شود. ارزیابی تأثیر اجتماعی پیش بینی آثار اجتماعی یک پروژه خاص و ارائه برنامه مدیریت اجتماعی برای آن پروژه است. هدف اساسی ارزیابی تأثیر اجتماعی ارائه تصویری از جهان اجتماعی دربرگیرنده یک پروژه و کمک به اجتماع محلی و مجری برای پیشبرد بدون تضاد پروژه است. فایده ارزیابی تأثیر اجتماعی از زوایای گوناگون اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی قابل بررسی است. برای مثال به دلیل فقدان ارزیابی تأثیر اجتماعی، حاصل واکنش به برخی پروژه ها، تهدید نظم عمومی یک کشور و کاهش مقبولیت سیاسی بوده است. نمونه اخیر آن ساخت یک مرکز تجاری در پارکی در استانبول بود که صدمات سیاسی زیادی به دولت ترکیه وارد کرد. و یا پروژه هایی که به دلیل مخالفت اجتماع محلی برای مدتی طولانی متوقف شده اند و همین امر هزینه های اقتصادی چشمگیری را به دولت ها تحمیل کرده است. در سد سازی نمونه هایی مورد اخیر موجود است.

2.خط راه آهن قزوین-رشت-آستارا، تقریبا از سال 1385 وارد مراحل اجرایی خود شده است. طول مسیر این خط راه آهن تا رشت حدود 165 کیلومتر خواهد بود و بنا به گفته مسئولان، بودجه ای بالغ بر هزار و پنجاه میلیارد تومان اعتبار برای آن در نظر گرفته شده است. در ابتدا تأکید می کنم که احداث خط راه آهن برای شمال کشور به ویژه استان گیلان را ضروری می دانم و هیچ گونه مخالفتی با پروژه ندارم. مسأله این یادداشت همان نکاتی است که در قبل گفته شد. اساسا نمی توان انکار کرد که احداث پروژه هایی در این وسعت، آثار اجتماعی چشمگیری بر استان گیلان خواهد داشت. آثار این پروژه بر استان گیلان در سطح کلان قابل بررسی است که البته در این یادداشت به آنها نمی پردازم. مسأله این یادداشت آثار خط راه آهن بر مناطق مسیر عبور خود است. همیشه در کارگاههای ارزیابی تأثیر اجتماعی که در سطح کشور برگزار کرده ام به شرکت کنندگان گفته ام که همانطوری که مدتی پس از افتتاح یک آزادراه، در کف آن با اجساد حیواناتی مواجه می شویم که به دلیل برهم خوردن زیست بوم طبیعی جانشان را از دست داده اند، در خصوص انسان ها نیز دقیقا می توان چنین صحنه هایی را تصور کرد. منتها انسان ها به شکل دیگری جان خود را از دست می دهند. به شکلی که همچون سطح آزادراهها قابل مشاهده و ملموس نباشد. وظیفه ارزیابی تأثیر اجتماعی آن است که این صحنه ها را ملموس و قابل مشاهده کند. پس از افتتاح آزادراه قزوین-رشت، سخنرانی با عنوان « رستم آباد مرد! »(یکی از شهرهای مسیر آزادراه) داشتم و در آن متذکر شدم که افتتاح این آزادراه در صورت لحاظ نکردن نیازهای اجتماعات محلی و شهرهای کوچک مسیر آن، موجب نابودی این اجتماعات خواهد شد. موضوعی که لایه های از آن در آخرین رساله کارشناسی ارشد یکی از دانشجویانم با عنوان« ارزیابی آثار اجتماعی آزادراه قزوین-رشت بر منطقه امام زاده هاشم» نشان داده شده است. در خصوص خط راه آهن نیز سوال آن است که آیا تأثیر اجتماعی آن بر هر یک از شهرهای مسیر، پیش بینی شده است؟ در راستای آثار شناسایی شده، کدام برنامه های اجتماعی تعریف و اجراء خواهد شد؟ آزادراه قزوین-رشت موجب کاهش رونق اقتصادی بیشتر شهرهای مسیر خود شد، آیا قرار است راه آهن، ضربه نهایی و تیر خلاص را به این شهرها وارد نماید؟! باز یادآوری می کنم که انجام ارزیابی اجتماعی نه با هدف برچیدن یک پروژه بلکه تقویت آن و کمک به دیدن نیازهای اجتماعات محلی و مردم و پیش بینی واکنش های اجتماعی و ارائه راهکار برای نزدیک کردن نیازهای پروژه و مردم محلی است. این ارزیابی ها کمک خواهند کرد که تصمیمات مسئولانه تری اتخاذ شود. تلاش همکاران دانشگاهی ام در دولت قبل برای لحاظ کردن ارزیابی تأثیرات اجتماعی در پروژه های کلان همچون مسکن مهر و یا سایر پروژه ها چندان ثمر بخش نبود. امیدواریم که دولت تدبیر و امید نگاه ویژه ای به ارزیابی تأثیر اجتماعی داشته باشد.