برخی فوت و فن های ناگفتۀ تهیه گزارش های اتاف

این نکات حاصل بیش از یک دهه تأمل و تجربه در عرصه ارزیابی تأثیرات اجتماعی و فرهنگی است که به زبانی ساده و کاربردی بیان می شود. امیدوارم همه ما در تهیه گزارش ها به آنها توجه داشته باشیم:

سایز فونت تیترها و عناوین در گزارش شما بیانگر اصلی یا فرعی بودن تیتر است. فونت های درشتتر بیانگر تیتر اصلی و فونت های کوچک تر بیانگر تیترهای فرعی تر است . پس به اندازه فونت ها توجه شود.

 سعی شود در اول هر گزارش جدولی بیاید که بیانگر وظایف هر یک از اعضاء تیم باشد. در واقع نام همه عوامل در این جدول بیاید. مثلا تایپیست، هماهنگ کننده، نمونه خوان همه و همه. باید یاد بگیریم که حقوق معنوی افراد در پس نام شرکت ها و موسسات محو نشود.

 برای تفکیک مطالب در متن، یا از حروف استفاده شود و یا از شماره مسلسل. بکارگیری هر دو توجیه ندارد. هر چند شماره مسلسل پیشنهاد می شود.

 بی مقدمه وارد یک تیتر یا مطلب جدید نشوید. در صورت پایان یافتن هر مطلب و آغاز مطلب جدید؛ مقدمه یا زمینه ای برای ورود به آن برای خواننده ایجاد کنید.

 مرز محاوره و زبان رسمی در گزارش نویسی مشخص است. در برخی از گزارش ها محققان چون در حال بیان یافته های میدانی خود هستند و مدام به نقل قول های مردم ارجاع می دهند نگارش و توصیف آنها نیز محاوره ای می شود. در نگارش گزارش باید از زبان رسمی استفاده کرد و جملات محاوره ای در داخل قلاب، به شکل مورب و با فاصله بیشتر از چپ و راست صفحه بیاید.

 برای ارجاع به منابع در داخل و انتهای متن از یک استاندارد و قاعده مشخص استفاده کنید. در بسیاری از گزارش ها این موضوع رعایت نمی شود. همچنین در بسیاری از گزارش ها نحوه ارجاع به منابع اینترنتی سلیقه ای است. مثلا: (سایت اطلاع رسانی شهردای تهران). برای حل این مشکلات، در سایت گوگل جمله« نحوه ارجاع به منابع اینترنتی»‌ را تایپ کنید و مطالب ظاهر شده را مطالعه نمایید.

 اگر در گزارش نقشه می گذارید روی آن با فلش های مشخصی مکان مورد نظرتان را نشان دهید. فقط آوردن نقشه کافی نیست. نشان بدهید که مثلا پروژه مورد مطالعه شما در کجای یک خیابان قرار گرفته است.

 هر سندی نظیر عکس یا نقشه یا نامه ای را که در گزارش می آورید باید شماره و عنوان داشته باشد. عناوین هم دقیق و مشخص باشد. مثلا ذکر « نمایی از محله» کافی نیست. نام مکان یا خیابان را بیاورید.

 برای هر پاراگراف کوتاه و بلندی که از جایی برداشته اید منبع بدهید. برخی محققان تصور می کنند که چون متن شان یک گزارش کاربردی و برای یک سازمان است لازم نیست چارچوب یک گزارش علمی در آن رعایت شود.

 در بخش روش تحقیق گزارش تان به وضوح توضیح دهید که دقیقا در مرحله اجراء چه فعالیت هایی برای جمع آوری داده ها انجام داده اید. روش های کیفی به هر حال در کشور ما جدیدند. خیلی ها دوست دارند از شما یاد بگیرند که چه کاری انجام داده اید تا از تجربه شما استفاده کنند. فعالیت هایتان را نام برده و توضیح دهید. تجربه تان را به دیگران منتقل کنید.

 خیلی ها تصور می کنند که وقتی در گزارش می نویسند «تکنیک مشاهده یا مصاحبه» دیگر لازم نیست که در قسمت پیوست ها، مشاهده نامه یا مصاحبه نامه بیاورند و حتی آنرا برای خودشان هم تهیه نمی کنند. در حالی که اگر از روش پیمایش استفاده کرده اند این کار را انجام می دهند. حتما برای مشاهده یا مصاحبه خود طرح یا پلان تهیه کنید و آنرا در پیوست گزارش بیاورید. مثلا آیتم های مشاهده شما چه بوده است؟ در چه ساعاتی به مشاهده پرداختید؟ نحوه ضبط و ثبت مشاهده چگونه بوده است؟ و...

 گزارش تان را جدول باران نکنید به ویژه وقتی که از روش پیمایش استفاده کرده اید. نصف گزارش را با جداول مربوط به سن، جنس و تحصیلات پاسخگویان پر نکنید. به اصطلاح آنچه در پشت جداول در جریان است را نشان دهید. حرفی، استدلالی، نکته ای از جداول بیرون بکشید. دوره «‌جدول زیباست » تمام شده است!

 لزومی ندارد که در هر صفحه از گزارش مثلا برای بیان تحصیلات پاسخگویان؛ هم از جدول، هم از نمودار و هم توضیح استفاده کنید! خوانندگان شما سواد کافی دارند!

 تا آنجا که امکان دارد با عکس و نقشه حرف بزنید. مثلا وقتی می گویید که یکی از آثار پروژه ایجاد مشکلاتی برای حمل زباله بوده است این را با عکس نشان دهید. زباله ها در کجا انباشته شده است؟ حتی از فعالیت هایتان عکس بگیرید. مثلا وقتی می گویید فوکوس گروپ برگزار کردیم عکس آنرا حتما بیاورید.

 یک عکس را در یک صفحه کامل قرار ندهید. گزارش را با عکس پر نکیند. سعی کنید سایز عکس ها را کوچک کنید. اگر لازم می دانید از زوایای مختلف از یک پدیده عکس بگیرید و همه آنها را با سایز کوچکتر دریک صفحه جای دهید. در یک صفحه می توان شش عکس آورد.

 در بیان اهداف مطالعه از اهدافی که روتین است و همه برای همه پروژه ها می گویند استفاده نکنید! دقیقا آن اهدافی را بنویسید که شما می خواهید در کارتان داشته باشید و آنچه که شما عملا می توانید به آن دست یابید. اهداف دست نیافتی را نیاورید. مثلا« افزایش آگاهی شهروندان درباره پروژه». این کاری نیست که شما انجام خواهید داد. شما بیشتر ارزیابی اجتماعی انجام خواهید داد و در نهایت گزارش تان را به کارفرما ارائه خواهید داد، پول خواهید گرفت و خواهید رفت!

 در نگارش «بیان مسأله» درباره اهمیت پروژه بحث نکنید. مثلا وقتی مطالعه شما ارزیابی آثار اجتماعی ساخت یک ورزشگاه است درباره اهمیت ورزش برای جوانان بحث نکنید و آنرا مسأله نبینید. شما به عنوان ارزیاب اجتماعی باید درباره مسأله بودن عدم انجام ارزیابی اجتماعی در این پروژه بحث کنید. سوال آن است که نادیده گرفتن ارزیابی اجتماعی در چنین پروژه های چه تبعاتی در بر خواهد داشت؟

 لطفا در هوای بارانی، از داخل ماشین از میدان پروژه مورد مطالعه تان  عکس نگیرید. لطفا پیاده شوید و عکس بگیرید!! تنبل نباشید.

 اکثر گزارش ها در توصیف محیط اجتماعی پروژه صرفا به یافته های پیمایش اکتفا می کنند و برای همین این قسمت مملو از جدول است. چرا به عنوان یک مردم شناس، واقعا یک مردم شناس وارد محیط مورد مطالعه نمی شوید و با عکس برداری و مشاهده و صحبت های پراکنده با اهالی درباره محله یا محیط اجتماعی اطلاعاتی بدست نمی آورید؟ ارقام جداول پیمایش چیزی درباره محل نمی گویند. مثلا آیا با مشاهده نمی توان به مذهبی بودن محله پی برد؟ آیا شیوع جرم و جنایت در محل با مصاحبه و مشاهده قابل درک نیست؟ اهمیت تکنیک های دیگر را دست کم نگیرید.

 در توصیف محل یا محیط اجتماعی پروژه جداول و اطلاعاتی را بیاورید که در جایی از آن استفاده خواهید کرد. مثلا وقتی جدول تحصیلات ساکنین را می آورید در جایی از آن استفاده کنید. اطلاعاتی که جایی از آنها استفاده نخواهد شد نیاورید. مثلا آوردن تعداد زنان بی سرپرست در یک گزارش باید با هدف باشد. در غیر این صورت حذف کنید.

 در بسیاری از گزارش ها درباره ظرفیت نهادی تصور غلطی وجود دارد. معمولا در ارتباط با پروژه برخی نهادها وجود دارند و برخی از نهادها هم وجود ندارند! وضعیت فعلی نهادهای موجود از نظر هماهنگی و همکاری با پروژه چگونه است و آیا به پیشبرد پروژه کمک می کند یا موجب توقف پروژه است؟ چگونه می توان ظرفیت سازی و هم افزایی کرد و توان نهادهای فعلی را افزایش داد؟ در خصوص فقدان هم چه نهادهایی لازم است ایجاد شود تا پروژه پیشبرد مناسبی داشته باشد؟ در واقع بگویید وجود کدام نهادها مخل پروژه و نبوده کدام نهادها ضعف پروژه است!

 لطفا در گزارش تان در مقام آموزش دهنده برنیایید. منظورم آن است که تاریخچه ارزیابی تأثیر اجتماعی، مهم ترین متفکران این عرصه، تعریف آن، قوانین مربوط به آن و غیره جزو کار شما نیست و کارفرما هم به شما پول نمی دهد تا این مباحث را به او بگویید. تقریبا همه گزارش ها اطلاعات مشابهی را که از منابع یکسانی برداشته اند ارائه می دهند. حداقل در بیان این اطلاعات نوآوری داشته باشید.

 در بیان ایده ها و افکارتان در گزارش از قابلیت های ماکروسافت ورد به خوبی استفاده کنید. گزارش شما یک گزارش کاربردی است و نه گزارش فلسفی! بدون بکارگیری جذابیت های بصری، گزارش از یک جا شروع و به یکجا ختم نشود. از نرم افزار ورد واقعا استفاده کنید! گزارش کسل کننده را کسی نمی خواند.

 تیتر سازی و مقوله بندی مناسب موضوعات را جدی بگیرید. خواننده گزارش شما عمدتا مدیران هستند. تیتر به آنها کمک می کند تا مطالب را سریع تر و در جای خودش پیدا کنند. برای مثال اگر از آثار یک پروژه حرف می زنید بدون ایجاد تیترهای مجزا برای هر اثر آنرا بیان نکنید. برای هر اثر پروژه یک تیتر بسازید.

 در بسیاری از موارد آثار یک پروژه به شکل کلی بیان می شود. مثلا افزایش یا کاهش امنیت اجتماعی. از بیان این موارد پرهیز شود. هر اثر را بشکافید. فکر کنید می خواهید سلول های یک پدیده را با میکروسکوپ نشان دهید. بیان شود که امنیت برای کدام گروههای اجتماعی کاهش می یابد؟ در چه زمان ها و مکان هایی ممکن است امنیت کاهش یابد؟ آیا می توان عکسی از محل های تهدید امنیت ارائه داد؟ چه کسانی تهدید کننده امنیت هستند؟ در کل این موضوع را بسط دهید و به بیان مفاهیم کلی قناعت نکنید.

 در ایران تهیه ارزیابی تأثیر اجتماعی با هدف مطالعه مردم صورت می گیرد. در واقع مدیران شهری علاقه مندند تا درباره اجتماع و مردم اطلاعاتی بدست آورند. لذا لزومی ندارد که شما به عنوان ارزیابی اجتماعی درباره آلودگی هوا و ترافیک و آلودگی صوتی زیاد بحث کنید. منظورم آن است که سنجش آلودگی صوتی یک کار فنی است و از عهده ارزیاب اجتماعی خارج است اگر ساکنین چنین مشکلی را گزارش کردند شما هم صرفا گزارش کنید. البته:

 ارزیاب اجتماعی هر اثری را که مردم به آن اشاره می کنند دربست نمی پذیرد و خود نیز سعی می کند همچون یک کارآگاه از درست یا غلط بودن آن آگاه شود. درست است که هدف نهایی ارزیابی تأثیر اجتماعی ایجاد تطابق بین اقدامات توسعه ای و زندگی مردم است ولی ای کارآگاهان اجتماعی که کمی هم گرایشات چپ دارید. توجه داشته باشید که برخی از مردم خیلی باهوش هستند و ممکن است مسیر تحقیقات شما را منحرف کنند!

  موقعی درباره ترافیک و آلودگی صوتی هم به تفصیل صحبت کنید که قرار است تیم ارزیابی تأثیر اجتماعی کاملا بین رشته ای کار کند و دستمزد خوبی هم برای یک کار تیمی پرداخت شده است.

 آوردن چارچوب نظری در گزارش های ارزیابی تأثیر اجتماعی لازم نیست. فرض آن است که هر ارزیاب اجتماعی(social assessor) یک « آن» دارد به نام شمّ کارشناسی. این شمّ کارشناسی حاصل مطالعه نظریه های مختلف، تجربه زیسته و البته مطالعات مقایسه ای و استفاده از تجربه های مشابه است. لذا در این نوع گزارش ها شما می توانید تحلیل تان را ارائه دهید و البته باید به خوبی از استدلال تان دفاع کنید. در واقع از نظریه دفاع نکنید از استدلال خودتان دفاع کنید. سازوکار وقوع پدیده ها را بشکافید و خوب توصیف کنید. سازوکار منطقی وقوع آثار را توصیف کنید.

 ممکن است قبل از ارائه گزارش ارزیابی تأثیر اجتماعی، کارفرما به شما بگویید که در جلسه چون فلانی و فلانی هم حضور دارند لطفا فلان یافته را نگویید! در ظاهر بگویید چشم!. ولی خیلی حرفه ای و هوشمندانه همان یافته را در جلسه بگویید البته نه به گونه ای که قسط آخرتان پرداخت نشود!

 لطفا فصل آخر گزارش یعنی نظام تعدیل و جبران(راهکارها) را واقعا یک فصل ببینید. اشتباه نکنید. مغز گزارش شما بیان آثار اجتماعی نیست و شما نباید انرژی تان را در آنجا تمام کنید. پدیده ای که متأسفانه زیاد در پایان نامه ها دیده می شود. برخی از محققان در فصل نظام تعدیل و جبران صرفا پیشنهادهای یک صفحه ای خود را می نویسند. این فصل از مهم ترین فصول گزارش است و در واقع فرض کنید که مدیران فقط همین فصل را مطالعه خواهند کرد. پس تا می توانید روی این فصل مانور بدهید. در این فصل مشخص و واضح صحبت کنید. اگر راه حلی را تعریف کرده اید دقیقا بگویید این راه حل کی و کجا و چگونه و توسط چه کسی باید انجام شود. مثلا وقتی می گویید درباره پروژه اطلاع رسانی شود، صرفا به این واژه اکتفا نشود. مخاطبان اطلاع رسانی چه کسانی هستند؟ چگونه باید به آنها اطلاع رسانی کرد؟ کدام ابزارهای اطلاع رسانی مفید هستند؟و...

 باز هم تأکید می شود وقتی فصل آخر یا راهکارها را می نویسید تصور کنید که یک مدیر پشت میزش نشسته است و در مجاور در اتاقش چند نفر ایستاده اند و از او می پرسند : قربان چکار کنیم؟ و مدیر به شما نگاه می کند و می پرسد: آقا یا خانم ارزیاب اجتماعی. چکار کنند؟ منظورم آن است که عملیاتی حرف بزنید.

 از بکارگیری واژه های تخصصی علوم اجتماعی حتی الامکان پرهیز شود. یا اگر بکار می برید در اول گزارش بسیار عملیاتی برخی از واژه ها را تعریف کنید و بگویید که منظورتان از آنها چیست. مثلا انتظار نداشته باشید که در بخش آثار بنویسید که یکی از آثار پروژه «انفکاک اجتماعی» خواهد بود و مدیران هم راحت متوجه شوند منظور شما چیست؟ در ابتدای گزارش واژه های تخصصی را تعریف کنید.

 ارزیابی تأثیر اجتماعی کاری تیمی و بین رشته ای است و صرفا نباید توسط جامعه شناسان نوشته شود. برای همین حتی الامکان همکاری بین رشته ای را جدی بگیرید. مثلا وقتی نظام تعدیل و جبران(راهکارها) را بیان می کنید حتما آن را بدهید سایر متخصص ها در موسسه تان مطالعه کنند. طوری نباشد که راه حلی را بدهید که مثلا قوانین شهری آنرا منع کرده اند یا راه حلی که اساسا امکان اجرا برای آن وجود ندارد. مثلا نمی توان گفت که «رانندگان تاکسی خواستار آنند که بتوانند از مسیر BRT تردد کنند»! و شما هم بگویید چرا مدیران شهری به این خواسته رانندگان توجه نمی کنند! نگذارید مدیران با نشان دادن گزارش شما به یکدیگر شما را مسخره کنند! به ویژه آنکه بیشتر آنها مهندس هستند و شما علوم اجتماعی خوانده اید!

 گزارش تان را با مطالب کم اهمیت پر نکنید. مثلا اگر پروژه ای در یک شهر را مطالعه می کنید درباره تاریخچه شهر ننویسید مگر آنکه پروژه بین المللی باشد. حتی لازم نیست درباره تاریخچه منطقه شهرداری ای که پروژه در آن قرار گرفته بنویسید مگر آنکه این اطلاعات با آنچه در ادامه گزارش می آید مرتبط باشد.

 به تفکیک مراحل بروز آثار اجتماعی توجه داشته باشید. اگر اثری مربوط به قبل از آغاز پروژه است مشخص کنید. مثلا خبر احداث یک پروژه می تواند قیمت املاک را افزایش یا کاهش دهد. اگر آثار مربوط به مرحله در حین ساخت یا پس از بهره برداری است مشخص کنید.

 شما به عنوان ارزیاب اجتماعی حتما باید در محل حضور داشته و از نزدیک آنرا مطالعه کنید. یکی از دانشجویانم می گفت که موسسه ای به او پیشنهاد ارزیابی اجتماعی پروژه ای را داده است و دو نوع دستمزد پیشنهاد شده است: در حالتی که محقق در محل سایت حضور داشته باشد و در حالتی که محقق در سایت حضور نداشته باشد و فقط گزارش را بنویسد!! این فاجعه است.

 شما دو ابزار دفاعی در مقابل خوانندگان گزارش تان دارید که عمدتا از رشته های مهندسی هستند: رقم و استدلال! اول اینکه تا می توانید آثار اجتماعی را تبدیل به رقم و حساب و کتاب کنید! آنها خیلی از رقم و درصد خوششان می آید. دوم اگر نشد استدلال محکمی داشته باشید. تجربه های مشابه را ارائه دهید. بگویید در فلان کشور اینطور شد و این جواب را داد...در ضمن اگر از تجربه کشورهای غربی بگویید بهتر است. سازوکار منطقی وقوع آثار را به رخ بکشید.

 وقتی می خواهید در حضور مدیران گزارش تان را ارائه دهید لطفا با اعتماد به نفس صحبت کنید. پاورپوینتتان واقعا پاور پوینت باشد و نه همان متن گزارش که دارای پاراگراف های طولانی و خسته کننده است. از عکس و تصویر و رنگ مناسب استفاده کنید.

   بسیاری از محققان ارزیابی؛ زمانی وارد مطالعه آثار می شوند که اجرای پروژه کلید خورده است. ولی آنان باید تصور کنند که پروژه در فاز صفر قرار دارد! و آینده را پیش بینی کنند. روشن است پروژه ای که در حال اجراست از نظر مطالعاتی متفاوت با پروژه ای است که هنوز در روی کاغذ قرار دارد. اگر پروژه آغاز شده است از آثار و تبعات در حین اجرای پروژه غافل نشوید هر هفته گزارشی دو صفحه ای که بیانگر مشکلات و راه برون رفت از مشکلات باشد را در اختیار کارفرما قرار دهید. حتی می توانید تقاضای جلسه داشته باشید. لطفا نگذارید که در حین اجرا ،بخشی از اجتماع تلف شود و شما تنها نظاره گر آن باشید. به کارفرما در کاهش تبعات اقداماتش در حین اجراء کمک کنید.

 یکی از ضعف های ما به عنوان ارزیابان اجتماعی آن است که با سایر عرصه ها بیگانه هستیم. چون علوم اجتماعی ما عمدتا انتزاعی است با واژه های فنی کمی بیگانه هستیم. توصیه من آن است که اگر حوزه مطالعات شما ارزیابی اجتماعی پروژه های شهری است برخی اصطلاحات کلیدی که در شهرداری زیاد بکار می رود را خوب یاد بگیرید. و یا اگر در خصوص آثار یک پروژه حمل و نقلی کار می کنید برخی اصطلاحات را سرچ کنید و خوب یاد بگیرید. مثلا فرق لاین و لین در حوزه حمل و نقل چیست؟ رمپ چیست؟ نباید اینها را به جای یکدیگر بکار ببرید. مهندسان اینها را سوتی ارزیابان حساب خواهند کرد!

 خیلی از منابع علمی مربوط به ارزیابی تأثیر اجتماعی آنرا هنر می دانند. چرا؟‌ چون همیشه یک ارزیاب اجتماعی باید خلاقیت داشته باشد. او باید مشاهدگر خوبی باشد. او باید پدیده ها را خوب بفهمد. برای همین می گویند ارزیابی اجتماعی نه علم بلکه هنر است. پس گزارشتان را سرشار از خلاقیت کنید.

 در کشوری مثل کشور ما حاشیه های کار همیشه از خود کار مهم تر و سایه سنگینی بر آن می اندازند. نظام فرسوده اداری شما را دلسرد نکند. ممکن است ده بار بروید تا یک مدیر یا یک مهندس را ببینید. ناامید نشوید و برای یازدهمین بار هم بروید.

 باور کنید در ارزیابی تأثیر اجتماعی هم « یافتم یافتم» های بسیاری داریم. دنبال کشف باشید. گاهی اوقات داد بزنید که یافتم یافتم حتی اگر مجبور باشید از حمام لخت بزنید بیرون! سعی کنید پدیده ها را عمیق بفهمید. لازمه این کار البته آشنایی کافی با مفاهیم و نگاههای مختلف علوم اجتماعی است.